RUSİYA ƏTRAFINDA SANKSİYALAR REJİMİNİN GÜCLƏNDİRİLMƏSİ TENDENSİYASININ POST-SOVET ÖLKƏLƏRİNƏ TƏSİRLƏRİ

 

Tural Turan, Beynəlxalq münasibətlər və iqtisadiyyat, Tarix – Amerikaşünaslıq, BDU

Xülasə

Məqalədə Rusiya Federasiyasında başlanan tənəzzüldən bu ölkəyə olan miqrasiya axının həcmi və strukturuna necə dəyişdiyini, böhranın Rusiyadan digər MDB ölkələrinə edilən pul köçürmələrinə necə təsir etdiyini, sanksiyaların tətbiqi nəticəsində Rusiya ilə Azərbaycan arasında ticarət mübadiləsinin vəziyyətini öyrənmək məqsədi ilə mövcud sonuncu statistik məlumatların təhlili aparılmışdır.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Rusiya Federasiyasının Federal Miqrasiya Xidməti və Rusiya Mərkəzi Bankı kimi müxtəlif dövlət orqanları tərəfindən təqdim edilən statistikanı təhlil edərək bu suallara cavab verməyə çalışacağıq. Rusiyaya qarşı tədbiq edilən sanksiyaların bu ölkənin Cənubi Qafqazdakı strateji tərəfdaşı olan Azərbaycana təsiri necədir və bu təsir nə dərəcədə hiss olunur? Bu məsələlər bu məqalə çərçivəsində nəzərdən keçiriləcəkdir.

 

Giriş

ABŞ beynəlxalq təşkilatlar və bəzi dövlətlərin fikrincə Ukraynadakı vəziyyəti pozmaqda iştirak edən Rusiyalı təşkilatlara və bu dövlətin ayrı-ayrı fərdlərinə qarşı məhdudlaşdırıcı siyasi və iqtisadi tədbirlər tətbiq edib. Avropa İttifaqı ölkələri də sanksiyalara qoşulub. Sanksiyalar G-7 dövlətləri tərəfindən də dəstəklənib.

2014-cü ildə Rusiyada başlayan iqtisadi böhranın səbəbləri neft qiymətlərinin sürətli enişi və Ukraynadakı hadisələrlə əlaqədar olaraq Qərb tərəfindən tətbiq edilən sanksiyaların tətbiqi idi. Böhrandan əvvəl Rusiya çoxlu sayda daimi və müvəqqəti əmək miqrantlarını cəlb edirdi. Beynəlxalq miqrasiya Rusiya əmək bazarının inkişafında və ölkədə demoqrafik enişin aradan qaldırılmasında mühüm amil olmuşdur. Əksəriyyəti Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələrindən gələn miqrantlar üçün Rusiyada işləmək xarici valyuta mənbəyi və yoxsulluğun azaldılması faktor idi. Bununla belə mövcud iqtisadi böhran Rusiyaya olan həm daimi, həm də müvəqqəti miqrasiyaya əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Son nəticədə bu MDB ölkələri və Cənubi Qafqaz regionuna bütövlükdə təsir etmişdir.

Rusiyada yeni böhranın bilavasitə səbəbi 2014-cü ilin ikinci yarısında neft qiymətlərinin enişi olmuşdur. 2015-ci ilin dekabrında rubl dollara nisbətdə  50%-dən çox qiymətini itirdi. Hazırkı böhran Ukraynadakı hadisələrlə əlaqədar olan xarici iqtisadi sanksiyalarla daha da dərinləşir. Ümumilikdə, 2015-ci ildə ÜDM 3,8% azalıb. İstehsalatın ən böyük azalması əmək miqrantlarının üstünlük təşkil etdiyi sektorlarda baş verib: tikinti (7%), topdan və pərakəndə ticarət (10%), sənaye (5%), mehmanxana və restoran (5%).

 

İkitərəfli iqtisadi əməkdaşlıq

Rusiya ənənəvi olaraq Azərbaycanla ticarət sahəsində aparıcı yerlərdən birini tutur. Obyektiv mənzərəni görmək üçün statistik məlumatları həm sanksiyalardan əvvəl (2013), həm də Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq edildikdən sonra (2014 – 2017) müqayisə etmək lazımdır. Statistikaya əsasən, 2013-ci ilin nəticələrinə görə ikitərəfli əmtəə dövriyyəsi $3350  mln. təşkil edib, o cümlədən Azərbaycandan Rusiyaya $1077 mln., Rusiyadan Azərbaycana isə $2273 mln. tədarük edilib. 2014-cü ilin yekunlarına əsasən, ikitərəfli əmtəə dövriyyəsi $4 mlrd. çatıb (2013-cü illə müqayisədə 12% artım), Azərbaycandan Rusiyaya tədarük $635 mln. (41% azalma), Rusiyadan Azərbaycana isə $3,37 mlrd. (48% artım) təşkil edib. Xatırladaq ki, Rusiyaya qarşı sanksiyalar ABŞ tərəfindən 2014-cü ildən tətbiq olunub. 2014-cü ilin məlumatlarına əsasən, rublun qeyri-stabilliyi və bazarların dəyişkənliyi səbəbindən Rusiya iqtisadiyyatının AR üçün daha az maraqlı olduğunu iddia etmək mümkündür. Bunu aşağıdakı məlumatlarlar da təsdiqləyir: 2013-cü ildə AR-in Rusiyaya investisiyalarının həcmi $250 mln. çox olmuşdur, Rusiya Federasiyasının AR iqtisadiyyatına yatırdığı investisiyalar isə təxminən təqribən $200 mln., o cümlədən qeyri-neft sektoruna – $36 mln. təşkil edib. Artıq 2014-cü ildə isə AR-in Rusiyadakı investisiyalarının həcmi $37 mln. təşkil edib, Rusiya Federasiyasının AR iqtisadiyyatına qoyduğu investisiyaların həcmi təxminən $1,4 mlrd. təşkil edib.

Sanksiyaların təsirləri artıq 2015-ci ilin sonunda açıq şəkildə müşahidə olunur.  Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2015-ci ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi $2,34 mlrd. (2014-cü il səviyyəsinin 72%-i), o cümlədən AR-dan tədarük edilən malların qiyməti $416 mln., Rusiyadan tədarük isə – $1,92 mlrd. təşkil edib. 2015-ci ildə AR-in Rusiya Federasiyasındakı 2016-cı ilin əvvəlinə yığılmış investisiyaların həcmi $1 mlrd., Rusiya Federasiyasının AR iqtisadiyyatına yatırdığı investisiyalarının həcmi isə $3 mlrd. təşkil edib.  Ancaq iki ölkə iqtisadiyyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən daha əhəmiyyətli bir hadisəni xatırlatmaq gərəkdir. Söhbət 25 noyabr 2015-ci il tarixində Türkiyə tərəfindən Rusiyaya məxsus Su-24 təyyarəsinin məhv edilməsi ilə əlaqədar tətbiq edilən sanksiyalardan gedir. Türkiyə ilə Rusiya arasında əlaqələr pisləşdi və bu fonda Rusiya Federasiyasının iqtisadiyyatına da zərər vuruldu. Belə ki, 2016-cı ildə Rosselxoznadzor Türkiyədən göndərilən pomidor, bibər, nar, badımcan, kahı, yunan qabağı və qabağın tədarükünə qadağa qoydu. Yaranmış boşluq kontekstində Azərbaycan və digər ölkələr vəziyyətdən istifadə edərək Rusiyaya kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükünü artırıblar. Əgər 2013-cü ildə Azərbaycandan Rusiyaya $264 mln. məbləğində, Rusiyadan Azərbaycana isə $488 mln. məbləğində aqro-sənaye məhsulları ixrac edilibsə, Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə [1], 2016-cı ildə Rusiyaya $409 mln. məbləğində mallar əmtəə göndərilib (kənd təsərrüfatı məhsullarının 70% -i).

Rusiya Federasiyasının Federal Gömrük Xidmətinin statistikasına görə [2] 2017-ci ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 2016-cı ilə nisbətdə 34,4% artaraq $2627,2 mln. təşkil edib. Rusiyanın Azərbaycana ixracı $1,935.1 mln. çatıb (+ 28,3 faiz), idxal isə  $692,1 mln. (+ 55%) təşkil edib.

2017-ci ilin yekunları görə Rusiya, ölkənin ümumi əmtəə dövriyyəsində 9,48% payı ilə İtaliya və Türkiyədən sonra üçüncü sırada, Azərbaycanın idxalında 17,7% pay ilə liderdir. Qiymət baxımından Azərbaycan idxalı strukturunda maşınların, mexanizm, elektrik avadanlıqları, avadanlıq və ehtiyat hissələrinin payı 21,3%, ərzaq məhsullarının payı 16,0%, nəqliyyat vasitələri və ehtiyat hissələrinin payı 12,3%, qara metallar və onlardan hazırlanan məhsulların payı 10,1% , plastik və plastik məhsulların payı 3,6%, əczaçılıq məhsullarının payı 2,8%, ağac və məmulatların payı 2,4%, tütün və tütün məhsullarının payı 1,9%, mebel və ehtiyat hissələrinin payı 1.0%, sement – 0.1% və digər məhsullar – 28.5% təşkil edib.

Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında xarici iqtisadi əməkdaşlığın nisbətən perspektivli sahələri barədə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bazarında Rusiya kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının, əczaçılıq  məhsullarının və minik avtomobillərinə olan tələbat davam edir.

 

Kənd təsərrüfatı məhsulları

2017-ci ildə Azərbaycanın qeyri-neft ixracatının əsas bazarı olan Rusiyaya $553 mln. məbləğində məhsul tədarük edilib. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ixracının əsasını təşkil edən meyvə və tərəvəzlərin ixracatında artım davam etmişdir. Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə [3], 2016-cı ilə nisbətən 2017-ci ildə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracatı 45.2% artıb. Ölkədən böyük miqdarda pomidor və xiyar, həmçinin qoz və fındıq, pambıq və tütün ixrac olunur. Azərbaycanın aqrar məhsulların ümumi ixracınını 36% Rusiyaya ixrac təşkil edir.

Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən [4] 2017-ci ildə Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalat həcmi faktiki qiymətlərlə 6,58 milyard manat təşkil edib ki, bu da 2016-cı ilin göstəricisindən 4,2 faiz çoxdur. 2017-ci ildə heyvandarlıq sektorunda məhsul istehsalı 2,7%, bitkiçilikdə isə 6,1% artıb.

Azərbaycandan tədarük edilən pomidorlara xüsusi diqqət yetirilməlidir. Rusiya Federasiyasının bazarlarında Türkiyə pomidorunun olmaması səbəbindən Azərbaycandan ixrac edilən pomidorun miqdarı artmışdır. Belə ki, 2017-ci ilin yanvar-oktyabr aylarına olan məlumata əsasən, Azərbaycandan dünya bazarlarına $131,5 mln. məbləğində pomidor ixrac edilib və bununla da qeyri-neft sektorunun ən çox ixrac olunan məhsullar siyahısında birinci yer tutub.

 

Əmək miqrantları

Statistik göstəricilərə görə 2015-ci ildə Rusiya Federasiyasında xarici əmək qüvvəsinin payı əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Əsasən rubl məzənnəsinin enişi ilə bağlı olan proses həmçinin dollar məbləğində əmək haqqının azalmasına gətirib çıxardı. Beləliklə 2013-cü ildə Rusiyada orta aylıq əmək haqqı $963 təşkil edirdisə, 2015-ci ildə $560 düşüb. Əmək haqqı yalnız dollar və ya avroya münasibətdə deyil, həm də keçmiş sovet respublikalarının valyutalarına nisbətən azaldı (Cədvəl 1). Nəticədə, MDB ölkələri əhalisinin bir hissəsi üçün Rusiya Federasiyasında işləmək stimulu azaldı, xüsusən də Qərbə qarşı Rusiyanın ərzaq embarqosunun MDB ölkələrində (Ukrayna istisna olmaqla) kənd təsərrüfatı və ərzaq sənayesində artıma gətirib çıxardığını nəzərə almaqla.

Cədvəl 1. MDB ölkələrində orta aylıq əmək haqqı Rusiyada orta əmək haqqının payı kimi

Mənbə: MDB Statistika Komitəsi, Gürcüstan Milli Statistika İdarəsi

Ötən illərlə müqayisədə MDB ölkələrinin əksəriyyətindən xalis miqrantların axını azalmışdır (Cədvəl 2).

Cədvəl 2. Rusiya Federasiyasının əhalisinin xarici ölkələrlə netto-miqrasiyası

Mənbə: Rosstat

Biz həm sanksiyalardan öncə həm də sanksiyalardan sonra Rusiyaya Azərbaycan və Ermənistandan miqrant axınının azaldığını qeyd edə bilərik.

2016-cı ildə Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən Rusiya Federasiyasında daimi yaşayış üçün 811 nəfər müraciət edib [5]. Məlumatları təhlil edərək, bu uyğunsuzluğun əsl səbəbi barədə yalnız cəsarətli fərziyyələr yürütmək olar (təbii ki, bu vəziyyətdə statistik xəta nəzərə alınmır).

Rusiya işçi bazarının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, əmək haqqı əsas tənzimləyici rolunu oynayır. Əmək haqqı aşağı olduqda, miqrantlar ya yeni bir iş axtarırlar, ya da Rusiyanı tərk edirlər və öz ölkələrinə qayıdırlar.

 Pul köçürmələri

Rusiya MDB ölkələri üçün pul köçürmələrinin əsas mənbəyidir. Rusiyadan MDB ölkələrinə pul köçürmələrinin ən böyük həcmi 2013-cü ildə əldə edilib və ümumi həcmi $24,7 mlrd. təşkil edib. 2015-ci ildə Rusiyadakı miqrantların MDB ölkələrinə fərdi köçürmələri 2013-ci illə müqayisədə ikidəfə az idi.  Əsas səbəb 2014-cü ilin ortalarında başlayan rubl məzənnəsinin enişidir. Bunun başqa bir səbəbi həm hüquqi, həm də sənədsiz miqrant işçilərin axınının azalması idi.

2017-ci ildə pul köçürmələrinin əsas alıcıları Özbəkistan, sonra isə Qırğızıstan və Ermənistandır (Cədvəl 3). Gördüyümüz kimi, 2014-cü ildən etibarən pul köçürmələrinin dinamikası bütün MDB ölkələri üçün nəzərəçarpacaq dərəcədə azalır, lakin 2017-ci ildən başlayaraq Rusiyadan MDB ölkələrinə köçürmələrin miqdarı əksər ölkələr (Ukrayna, Estoniya və Türkmənistan istisna olmaqla) üçün ötən ilin göstəricilərinə nisbətən yenidən artır.

Cədvəl 3. Rusiya Federasiyasından MDB ölkələrinə pul köçürmələri

 

Mənbə: Rusiya Mərkəzi Bankının internet səhifəsi

 

Silah alveri

SIPRI-nin (Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutu) məlumatlarına görə 2012-2016-cı illərdə Azərbaycan Ermənistandan 20 dəfə çox silah idxal edib. Hesabatda həmçinin göstərilir ki, son beş il ərzində Azərbaycan silahların 65% -i idxal edən rusiya idi. Hesabatda həmçinin qeyd edilib ki, son beş ildə Azərbaycan tərəfindən idxal edilən bütün silahların 65 faizi RF məhsuludur.

Cədvəl 4. Azərbaycanın 2013-2017-ci illərdə silah ixracı

Mənbə: SIPRI Arms Transfers Database

 

Rəqəmləri təhlil edərək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, 2015-2016-cı illərdə Rusiyadan silah idxalı azalıb. Bunu tətbiq olunan sanksiyalarla, həm də 2016-ci ildə Dağlıq Qarabağda (Aprel müharibəsi) baş verən silahlı toqquşmalarla izah etmək olar. Lakin ötən il Rusiyadan Azərbaycana silah tədarükü 2016-cı ilə nisbətən daha çox sayda bərpa olundu. Bununla belə, Rusiyada səslənən bəzi bəyanatlara görə Azərbaycana silah tədarükünü azaltmaq və regionda Aprel müharibəsindən sonra “qüvvələr balansı”nı saxlamaq lazımdır. Statistik göstəricilərə görə, Azərbaycan silah təchizatı kanallarını diversifikasiya edə bildi və Rusiyadan azalma potensialı təhlükəsi yarandıqda, alternativ mənbə olan İsrail ilə kompensasiya edə bildi. Hər halda, belə nəticəyə gəlmək olar ki, sanksiyalar haqqında qanunu qəbul etməklə, Amerika Birləşmiş Ştatları Rusiyanı müəyyən mənada Cənubi Qafqazda “monopoliya”dan məhrum etdi.

 

Nəticələr

Azərbaycanın ümumi idxalında Rusiyanın payı, (%)				Azərbaycanın ümumi idxalında Rusiyanın yeri
2014	2015	2016	2017	2014	2015	2016	2017
14,3	15,6	19,2	17,7	1	1	1	1

 

Cədvəl 5. Azərbaycanın ümumi idxalında Rusiyanın payı və yeri

Rusiyaya qarşı tətbiq olunan sanksiyalara baxmayaraq, Rusiya Federasiyası 4 ildir ki, Azərbaycanın ümumi idxalında birinci mövqe tutmaqda davam edir. 2015-ci ildən sonra hərbi əməkdaşlıq, eləcə də Rusiya Federasiyasından Azərbaycan Respublikasına pul köçürmələrində azalma müşahidə olunmuşdur. Eyni zamanda Rusiya Federasiyasına Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının artmasını qeyd etməmək olmaz. Buna Rusiyanın Türkiyəyə qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar imkan yaratmışdır.

İndi aydın olmalıdır kimi, Qərbin iqtisadi sanksiyaları Rusiyanı Qərb modelinə yaxınlaşan yəni bazar iqtisadiyyatına və dünya iqtisadiyyatına olan açıqlığına əsaslanan iqtisadi inkişaf modelindən kənara çəkir. Onun yerinə, siyasətin işlənib hazırlanması üçün məsul olan və elitaya yaxın olan insanlar tədricən iqtisadi inkişaf problemlərinə bazar həllərindən uzaqlaşan sistem qururlar. Rusiya rəhbərliyi, tarix boyunca bir çox əvvəlki Rusiya hökumətlərinə uyğun olaraq ölkədə siyasi iqtisadiyyat modelinin mərkəzləşdirilməsini xarici təhlükənin mövcudluğunu ilə haqq qazandırır. Bu model formalaşmağa başlayır və iqtisadi rəqabətin yatırılması, iqtisadiyyata, xüsusilə maliyyə, enerji və müdafiə sisteminə dövlət nəzarətini, eləcə də Rusiya iqtisadiyyatında işgüzar mühitin pisləşməsini ehtiva edir. Nəticədə, mövcud sanksiyalar rejiminin elitaya yaxın olan müəyyən dairələrə faydalı olacağı və idxal əvəzi üçün potensial ehtiyatlara malik olduğunu ehtimal etmək təbiidir. Ölkə rəhbərliyi Qərblə münasibətlərin pisləşməsi səbəbindən yaranan fürsətdən iqtisadi resursları əsas siyasi ittifaqlara ötürmək üçün istifadə edə bilər. Sanksiya rejimi nəticəsində malların keyfiyyəti azalır, innovasiyalardan və nou-hau texnologiyalardan istifadə məhdudlaşır və inflyasiya göstəriciləri artmaqdadır. Əlbəttə ki, adi vətəndaşlar sanksiyalar rejimində itirən tərəfdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi və Beynəlxalq Transxəzər Nəqliyyat Marşrutu boyunca yük daşınması Azərbaycanın nəqliyyat qovşağı kimi rolunu gücləndirəcəkdir. Bundan əlavə, Rusiya Federasiyasının və İranın beynəlxalq nəqliyyat layihələrində iştirakı Ermənistanın daha çox təcrid olunmasına və asılı qalmasına imkan yaradır və eyni zamanda Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün aparılan danışıqlarda Azərbaycanın diplomatik cəbhədə gücünü möhkəmləndirir. Bu sahələrdə tərəfdaş ölkələrlə əməkdaşlığa davam etsək, Azərbaycan regional səviyyədə bütün məqsədlərinə nail ola bilər.

 

[1] Dövlət Statistika Komitəsi – https://www.stat.gov.az/

[2] RF Federal Gömrük Xidməti – http://www.customs.ru/

[3] Dövlət Gömrük Komitəsi – http://customs.gov.az/

[4] Dövlət Statistika Komitəsi – https://www.stat.gov.az/

[5] Eyni yerdə.